धरानमा कोरोना प्रभावित घरेलु महिला कामदारको अवस्था

कोरोना महामारीबाट सुरक्षाका लागि सरकारले घोषणा गरेको लकडाउनका कारण दैनिक कामगरी खाने विपन्न वर्ग सबैभन्दा बढी पीडित बनेका छन् । त्यसरी पीडित बनेकाहरुका बारेमा धेरै चर्चा भएको छ । तर विपन्न महिलाको अवस्थाका बारेमा कमै ध्यान पुगेको छ । एकल महिलादेखि विपन्न परिवारका महिलाहरुको रोजगारीका प्रकृति धेरै किसिमका छन् । महिला कामदारका समस्याका बारेमा चर्चा हुँदा घरेलु महिला कामदार जहिले पनि ओझेलमा पर्ने गरेका छन् । धरानमा त्यस्ता घरेलु कामदार महिलाको संख्या ठूलै छ । कोरोना महामारीमा घोषित लकडाउनबाट उनीहरुको रोजगारी गुमेको छ ।

धरान १६ मा डेरा गरी वस्ने वर्ष २७ कि निशा खतिवडा यस्तै एक घरेलु महिला कामदार हुन । नेपालमा कोभिडको प्रकोप सुरु भएपछि गएको चैत १३ गतेदेखि उनी वेरोजगार भएकी छिन् । उनले काम गर्दै आएको घर मालिकले कामवाट छुट्टी दिएपछि उनको दैनिकी डेरामै थन्किएको छ । यति मात्र होइन यही समयमा उनलाई पतिले पनि छोडिदिए । साथमा रहेको ९ वर्षको छोरो बाबुले लिएर गएपछि निशा एक्लै भएकी छिन । अर्को आपत त उनलाई त्यतिवेला भयो जव नागरिकता नभएकै कारणले राहत समेत पाइनन् ।

नेपालमा कोभिडको प्रकोप सुरु भएपछि गएको चैत १३ गतेदेखि उनी वेरोजगार भएकी छिन् । उनले काम गर्दै आएको घर मालिकले कामवाट छुट्टी दिएपछि उनको दैनिकी डेरामै थन्किएको छ । यति मात्र होइन यही समयमा उनलाई पतिले पनि छोडिदिए । साथमा रहेको ९ वर्षको छोरो बाबुले लिएर गएपछि निशा एक्लै भएकी छिन । अर्को आपत त उनलाई त्यतिवेला भयो जव नागरिकता नभएकै कारणले राहत समेत पाइनन् ।

वर्ष ३३ कि सपना राई त्यस्तै अर्कि घरेलु महिला कामदार हुन् । श्रीमानको मृत्यु पछि एकल हुन पुगेकी राई संखुवासभावाट धरान आएर यस अघिसम्म महिला कामदारको रुपमा दैनिक जीवन गुजारा गर्दै थिइन । लकडाउन शुरु भएदेखि उनी पनि वेरोजगार भएकि छिन् । उनी एकल महिला भएकीले साना छोरा छोरीको लालनपालनको सम्पूर्ण दायित्व एक्लै वहन गर्नुपर्ने विवसता उनमा छ । त्यस्तै पात्र हुन, धरान १२ मा डेरा गरी वस्दै आएकी टंकी राई । उनी पनि घरेलु महिला कामदारले लकडाउनमा भोग्न परेको मारबाट पीडित बनेकी छन् ।

उनको पतिसहित चार छोराहरु छन् । लेवरको रुपमा काम गर्ने उनको श्रीमान वेरोजगार छन् । कोभिड–१९ को कारणले सवैभन्दा वढी क्षति व्यहोरेको व्यवसाय मध्येको एक होटल व्यवसाय हो । संक्रमणको जोखिम उच्च भएको यस व्यवसायमा संलग्न कैयन हाल वेरोजगार छन् । होटलको कुकवाट विदा पाएपछि त्यस्तै नियती भोगि रहेका छन् टंकी राईको जेठो छोरो । उनी वाहेक घरका अन्य ५ सदस्यको लालनपालन उनकै जिम्मामा छ । निशा र सपना जस्तो उनी पूर्ण वेरोजगार नभएपनि उनी एक जनाको न्यून आयमा आश्रितको संख्या भने वढी छ ।

उनीहरु धरानमा लकडाउन पीडित महिला कामदारका प्रतिनिधि उदाहरण मात्र हुन् । धरान उप–महानगरपालिका वडा नं १२ र १६ को सिमानामा डेरा गरी वस्ने यी कामदार महिलाले भोग्न परेको अवस्था हेर्दा उप–महानगर भित्र रहेका ठूलो संख्यामा घरेलु महिला कामदारहरुले भोग्न परेको समस्याको अनुमान लगाउन कठिन हुन्न । थोरै समयमा सम्पर्कमा आएका घरेलु कामदार कला गुरुङ, अनु राई, साइली तामाङ, मैया दास लगायतको पनि कथा उस्तै छ । धरानमा लकडाउनका बेला हातमुख जोर्ने कामबाट बञ्जित भएका घरेलु कामदारमहिलाको एकिन संख्याका तथ्याङ भने कुनैपनि संस्थाले राखेको पाइन्न ।

उप–महानगरपालिका उप–प्रमुख मञ्जु भण्डारीका अनुसार घरेलु महिला कामदारको समस्यामा नगरपालिका बेखबर छ । उनले भनिन, ‘यस्ता कामदारको यकिन तथ्याङ्क पालिकासंग छैन । टोल सुधार समितिबाट यस्तो कुरा आओस ।’ नगर पालिका कार्यालयसँग सम्पर्क गर्दा धरानमा रहेका घरेलु कामदार महिलाको त्यस्तो कुनै तथ्याङ्क भने नभएको सामाजिक शाखाले पनि जनाएको छ ।

उप–महानगरपालिका उप–प्रमुख मञ्जु भण्डारीका अनुसार घरेलु महिला कामदारको समस्यामा नगरपालिका बेखबर छ । उनले भनिन, ‘यस्ता कामदारको यकिन तथ्याङ्क पालिकासंग छैन । टोल सुधार समितिबाट यस्तो कुरा आओस ।’ नगर पालिका कार्यालयसँग सम्पर्क गर्दा धरानमा रहेका घरेलु कामदार महिलाको त्यस्तो कुनै तथ्याङ्क भने नभएको सामाजिक शाखाले पनि जनाएको छ । शाखाका अधिकृत गणेश खतिवडाका अनुसार १८ वर्ष मुनिका घरेलु कामदारलाई उद्धार गरिएको तर अन्यलाइ केही गर्न नसकेको बताए । यस्ता घरेलु कामदारमा वृद्ध उमेर समूहको पनि रहेको उनको भनाई छ । विश्वव्यापी महामारी कोभिड–१९ वाट प्रभावित भएका क्षेत्रहरु पहिल्याउने काम सरकारी तथा गैरसरकारी निकायले गरेको छ ।

कृषि, उद्योग, पर्यटन वित्तिय क्षेत्र लगायत अन्य सेवाको संगठीत क्षेत्र भएकाले कति संख्या र हदसम्म प्रभावित भए त्यसको आंकडा निकाल्न सहजै होला । तर असंगठीत क्षेत्रमा परेको प्रभाव र त्यसवाट पीडितहरुको एकसरो तथ्याङक निकाल्न भने गार्हो छ । प्रत्येक कामकाजी, व्यवसायी, मध्यम वर्गीय परिवार संगठीत क्षेत्रमा रोजगारी पाएका प्रायः सबै परिवारले घरमा महिला कामदार राखेको देखिन्छ । यस्ता कामदारहरु वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा कार्यरत चिकित्सक, कर्मचारीको क्वाटरमा महिला कामदार कार्यरत छन् ।

धरानका प्रायः ७० प्रतिशत व्यापारी व्यवसायीको घरमा घरेलु महिला कामदार रहेका छन् । यसबाट धरान जस्तो शहरी विकासमा तिब्र रुपमा अघि बढेको शहरमा ठूलो संख्यामा घरेलु महिला कामदार रहेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । तर लकडाउनको कारण गएको चैत महिनादेखि अधिकांश घरेलु महिला कामदारको रोजगारी खोसिएको छ । तथ्यांकको अभाव र उनिहरु पेशगत रुपमा संंगठीत नभएको हुँदा उनीहरुका समस्या बाहिर आउन सकेको देखिन्न ।

कामदारको आपूर्ति

यसरी घरेलु कामदारको रुपमा रहेका अधिकांस महिलाहरु कामको लागि गाँउवाट शहर आएकाहरु हुने गरेको देखिएको छ । शहरमा ठूला उद्योग व्यवसायमा काम पाउने आशाले उनीहरु शहर आउँछन् तर अन्त्यमा उनीहरुको नियती घरेलु कामदारमा सीमित हुन्छ । यस्ता कामदार महिलामाथी यौन शोषणको घटनाको उदहारणहरु पनि हुने गरेको कतिपय कामदार महिलाहरु बताउँछन् । नेपाल सरकार श्रम मन्त्रालयले तोकेको न्यूनतम ज्याला उनीहरुले पाएका छैनन् । कामको समय पनि उनीहरुको निश्चित हुँदैन । रोजगारीको सुरक्षा पनि र्छैन । उनीहरु कुनैपनि समय कामवाट निकालिन जोखिमको अवस्थामा बाध्यात्मक अवस्थामा काम गरिरहेको पाइन्छ ।

कोरोनाको महामारीमा यस्तै अवस्थाका कारण उनिहरु अहिले कामविहीन भएका हुन् । यसबारे महिला अधिकारकर्मीहरुले खोजबिन गरेर तथ्याङक संकलन गर्न सके उनीहरुको हकहितका लागि परिणाममुखी कामको शुरुआत गर्न सकिने छ । घरेलु महिला कामदारको अवस्था बारे संघीय सरकारको महिला वालवालिका तथा जेष्ठ नागरिक मन्त्रालय सहित श्रम मन्त्रालय र प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयको पनि ध्यानाकर्षण हुन जरुरी छ । संघीय महिला वालवालिका तथा प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयसँग २०७५ असोज १ गते ११ वुँदे सहमति र घोषणा पत्र पनि जारी गरेको थियो । तर, विडम्वना यो घोषणा पत्रमा घरेलु महिला कामदारलाई सम्बोधन गरिएन ।

घरेलु महिला कामदारको अवस्था बारे संघीय सरकारको महिला वालवालिका तथा जेष्ठ नागरिक मन्त्रालय सहित श्रम मन्त्रालय र प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयको पनि ध्यानाकर्षण हुन जरुरी छ ।

दोस्रो राष्ट्रिय महिला अधिकार दिवस २०७७ जेष्ठ १६ गतेको वैचारीक थिम “लैंगिक हिंसा र विभेदको अन्त्यः आर्थिक रुपान्तरण अबको गन्तव्य“ भन्ने रहेको छ । दोस्रो राष्ट्रिय महिला अधिकार दिवसको यो थिमलाई कार्यान्वयन गर्न पनि घरेलु महिला कामदार शिर्षकको अध्ययन अनुसन्धान तथा यसमा काम गर्ने महिला कामदारको सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम लागु गर्न जरुरी देखिन्छ । श्रम सम्वन्धि नेपाल सरकार पनि अन्तराष्ट्र्यि अभिसन्धीको पक्ष राष्ट्र हो ।अन्तराष्ट्रिय श्रम संगठन अन्तर्गत अन्तराष्ट्रिय श्रम संगठन रोजगार नीति अभिसन्धि –१९६४ नेपालले अनुमोदन गरेको विषय हो । त्यस अन्तर्गत नै मानव स्रोत विकास अभिसन्धि अनुसार श्रम सम्वन्धि राष्ट्रिय योजना नीति तर्जुमा गर्नु जरुरी छ ।

निश्कर्ष

विभिन्न पहाडी जिल्ला तथा सिमाना जोडिएका गाउँहरुबाट रोजगारीका लागि धरान आउने सिलसिला वर्षौंदेखि जारी छ । रोजगारीको क्रममा आउने निम्न स्तरका जनसमुदायको चाप धरानमा बढेकोले कोरोना महामारीमा यसले नगरको व्यवस्थापनमा थप चुनौती सिर्जना गरेको छ । स्थानीय सरकारले आफ्नो नगरमा गरिवी निवारण अन्तर्गत शिपमूलक कार्यक्रम दिलाउन सकेको खण्डमा यस्तो जनशक्तिमार्फत नगरको आर्थिक जिवनलाई सहज बनाउन सकिन्छ । यसले शहरी गरिवीलाई पनि केही हद कम गर्न सक्छ । नगर पालिकाले यो जनशक्तिको एकिन तथ्याङ्क लिएर योजना बनाउनु पर्ने खाँचो टड्कारो छ ।

(धरान उप–महानगरपालिका र नेपाल पत्रकार महासंघको संयुक्त लेखनवृत्ति कार्यक्रम अन्तर्गत तयार पारिएको आलेख)

सम्बन्धित समाचार

नागरिकता विधेयक फिर्ता गरेकोमा जनमत पार्टीद्वारा राष्ट्रपतिविरुद्ध प्रदर्शन

बञ्चरेडाँडा ल्यान्डफिल साइटमा प्रहरी लगाएर फोहर फाल्न सुरु

सानेपामा बस पल्टिँदा ८ जना घाइते

हृदयेश त्रिपाठीले केपी ओलीसँग गठबन्धन गर्ने, बालकोटमा भयो भेटवार्ता